ዳታ ትፈልጥ ዲኻ? ንኽትፈልጦ ቀሊል መገዲ፡ ብዝሒ ሓበሬታ ከመይ ጌርካ ከም እትረኽቦ፡ ትትንትንን ከም እተካፍልን ትፈልጥ ዲኻ ኢልካ ንነብስኻ ምሕታት እዩ። እንተዘይገይርካ ድማ ከመይ ጌርካ ክትመሃር ይግባእ ። እቲ ጽቡቕ ዜና ዋላ ናይ ቁጽሪ ሰብ እንተዘይኮንካ እቲ መስርሕ ቀሊል እዩ። ናይ ዳታ ምጽሓፍን ምንባብን ክእለትካ ንምምሕያሽ ክትገብሮ ዘለካ ነገራት ኣብዚ ኣሎ። ዳታ ሊተርሲ እንታይ እዩ? ዳታ literacy ማለት ንሓበሬታ ብትርጉም ናይ ምትርጓምን ምትእስሳርን ክእለት እዩ። ምስኡ ትሰርሕ፡ ስርሒታት ትፍጽመሉ፡ ካብኡ ድማ ርድኢት ትወስድ። ልክዕ ከም ስሩዕ ትምህርቲ ምጽሓፍን ምንባብን፡ ካብ መሰረታዊ ክሳብ ንፉዕ ዝበጽሕ ዝተፈላለየ ደረጃታት ብቕዓት ኣሎ። ብኻልእ ኣዘራርባ እኹል ርድኢት ንምርኣይ ኣብቲ ዓውዲ ክኢላ ምዃን ኣየድልየካን እዩ። ድኹም ዳታ ትምህርቲ እንታይ እዩ? ንሓበሬታ ክትትርጉምን ክትራኸብን ክትርድኦን ዘይምኽኣል እዩ። ኣብ ቤት ጽሕፈት ወይ ምምሕዳራዊ ምድላው ትሰርሕ እንተኾንካ፡ እዚ ናይ ክእለት ክፍተት እዚ፡ ግራፋትን ጸብጻባትን ንምፍታሕ ሓገዝ ከም ዘድሊ ክግለጽ ይኽእል። ክቡር ርድኢት ካብቲ ጫውጫው ክትፈልዮ ክትጽገም ትኽእል ኢኻ። እንተወሓደ ትንታነታት ንምርዳእ ክትቃለስ ትኽእል ኢኻ። ንመዝገብ፡ ንባብን ጽሕፈትን ዳታ ምስ ትንታነታት ከተደናግሮ የብልካን። ትንተና ብቴክኒካዊ መዳይ ኣብ ትሕቲ ጽላል ዳታ ምፍላጥ ክወድቕ እንከሎ፡ ካብቲ ክትፈልጦ ዘለካ ግን ንእሽቶ ክፋል ጥራይ እዩ። ብዘየማትእ መንገዲ፡ ቅዲታት ወይ ምትእስሳር ምቕላዕ፡ ብዳታሴት ክትገብሮ እትኽእል ዝያዳ ጠቓሚ ነገር እዩ፡ ግን እቲ እንኮ ነገር ኣይኮነን። ገና ዳታ ዘይትፈልጥ እንተኾንካ ተስፋ ምቑራጽ ክስምዓካ የብሉን። ደሓር ከኣ ናይ ሎሚ ላዕለዎት ሰብ ሞያ ከይተረፉ ከምኡ ኣይኮኑን። ጥራሕ ኣብ ክእለት ዳታ ምጽሓፍን ምንባብን ርእሰ ተኣማንነት ይስምዖም፡ 45% ድማ ኣብ ክንዲ ኣብ ሓቅታት ኣብ ስምዒት መዓንጣ ዝተመርኮሰ ውሳነታት ከም ዝወስድ ይኣምኑ። ፍርቂ ናይ ሲ-ሱት ኣካየድቲ ስራሕ ክእለት ምጽሓፍን ምንባብን ዳታ እንታይ እዮም? ዓሰርተታት ናይ ዳታ ምጽሓፍን ምንባብን ክእለት ክህልዉ እንከለዉ፡ ትምህርታዊ ጉዕዞኻ ንምጅማር ግን ብኣጻብዕ ዝቑጸሩ ጥራይ እዮም ዘድልዩኻ። መሰረታዊ ነገራት ምልከት ጽኑዕ መሰረት ፍልጠት ክትሃንጽ ይሕግዘካ። 1. ነቐፌታዊ ኣተሓሳስባ ነቐፌታዊ ኣተሓሳስባ ሓደ ካብቶም ኣገደስቲ ክእለታት ምዃኑ ዘካትዕ ኣይኮነን ምኽንያቱ በቃ ብዙሕ ዳታ ኣብ ዙርያኡ ዝንሳፈፍ ስለዘሎ፡ መብዛሕትኡ ቅኑዕ ዘይኮነ፡ ግዜኡ ዝሓለፎ ወይ ኣገዳስነት ዘይብሉ እዩ። እንታይ ሕቶታት ክትሓትት ከም ዘለካ ምፍላጥ፡ ምንጪ ክትጥቀም፡ ንመርበብ ሓበሬታ ክትውከስ ወይ ኣብ ዳታሴት ስርሒታት ክትፍጽም ከም እትደሊ ንምፍላጥ ክሕግዘካ ይኽእል። 2. ምፍታሕ ፀገም ሓደ ሓደ ግዜ፡ ዳታ ምሉእ ኣይኮነን ወይ ዕግርግር ኣለዎ — ኩሉ ግዜ ኣብ ስፕረድሺት ብጽፉፍ ኣይኣቱን እዩ። ናይ ጸገም ምፍታሕ ክእለት ነቶም መለክዒታት ተግባራዊ ክኾኑ ክሕግዘካ ይኽእል። ብዙሕ ግዜ ኣብ ሒሳብ ክትምርኮስ እኳ እንተለካ፡ ኣብቲ ትምህርቲ ግን ብሉጽ ምዃን ኣየድልየካን እዩ። ስሌታት ከመይ ጌርካ ከም እተፍጽም እውን ክትፈልጥ ኣየድልየካን እዩ። መብዛሕትኡ ግዜ ናብቲ መልሲ ብኸመይ ከም እትበጽሕ ምፍላጥ እኹል እዩ። ዕብየት ንምፍላጥ ሓደ ኣሃዝ ምስ ግዜ ክንደይ ከም ዝወሰኸ ክትረክብ ትፍትን ኣለኻ ንበል። ኣብ ክንዲ ቀመር ምዝካር፡ ናይ ሚእታዊት ለውጢ ካልኩሌተር ጥራይ ምተጠቐምካ። ንጸገማት ብመሃዝነት ምቕራብ ምስ ዳታ ትርጉም ዘለዎ ርክብ ክትገብር ክሕግዘካ ይኽእል። 3. ርክብ ኩሎም ዋጋ ዘለዎም ርኽበታት ስለዝግምገሙን ስለዝድገሙን ርክብ ሓደ ካብቶም ኣዝዮም ኣገደስቲ ክእለታት እዩ። እዞም መስርሓት እዚኦም ጌጋታት ንምልላይን ዕድላት ንምቕላዕን ክሕግዙኻ ይኽእሉ። ኣብ ስራሕ፡ ሓበሬታ ከም ናይ ሓባር ጸጋ ምርኣይ ናይ ምትሕብባርን ርክብን ምዃኑ’ዩ። ባህሊ ንምዕባይ ክሕግዝ ይኽእል። 4. ስእላዊ ምልክት ምግባር ስእላዊ ምልክት ምስ ርክብ ዝመሳሰል ኮይኑ፡ ነጥብኻ ንኽትሰግር ስለ ዝሕግዘካ እዩ። እቲ ቀንዲ ፍልልይ ንዛንታ ቀዳምነት ትህቦ። ግራፍ፡ ሰንጠረዥን ሰሌዳታትን ንጹር መለክዒታት ዝያዳ መሳጢ ይገብርዎ። ብተወሳኺ ንዝተሓላለኹ ኣርእስታት ብቐሊሉ ንምርዳእ ይገብሩ — ቁጽርታት ብመሃሪ ስእልታት ምስ ዝስነ ዝያዳ ሓቀኛታት ይመስሉ። ንምንታይ ዳታ ምጽሓፍን ምንባብን ኣገዳሲ ምዃኑ ዳታ ምጽሓፍን ምንባብን መዓልታዊ እትረኽቦ ቃል ስለዘይኮነ፡ ኣገዳሲ ዘይክመስል ይኽእል እዩ። ኣብ ክውንነት ምሉእ መዓልቲ፡ መዓልታዊ ምስ ሓበሬታ ስለ እትራኸብ ከም ናይ ህይወት ክእለት ክትቆጽሮ ትኽእል ኢኻ። ናይ ዩቲሊቲ ሕሳብ፡ ጸብጻባት ዜና፡ ምልክት ቀመማት፡ መጠን መድሃኒት፡ ብኢንተርነት ዝግበር ምርጫታትን ለበዋታት ፍርያትን ጽቡቕ ኣብነታት እዮም። ኣብ ስራሕካ እውን ጸብጻባት ከተንብብን ስፕረድሺት ከተሰላስልን ትኽእል ኢኻ። እዞም ክእለታት እዚኣቶም ክኽእሉ እዮም። ምኽንያቱ ኣብ ዘመነ ዲጂታል ስለ እትነብር። ዋላ እንተዘይተገንዘብካዮ መዓልታዊ ብዝሒ መረዳእታ ትውሕጥ። ከመይ ጌርካ ከም እትትርጉሞን ትትንትንን ከም እትገልጾን ምፍላጥካ፡ ትርጉም ዘይብሎም ዝመስሉ ቁጽርታት ናብ ትርጉም ዘለዎ ርድኢት ክትቅይሮም ክሕግዘካ ይኽእል። ክትዕ ከመይ ጌርካ ከም እተማዕብል፡ ኣብ ስራሕ ከም እትከታተልን ግጉይ ሓበሬታ ብዝበለጸ ከም እትዕዘብን ትመሃር። ንዓለም ብዝበለጸ ንምርዳእ ይሕግዘካ እቲ ዝገርም፡ ክእለት ዳታ ምጽሓፍን ምንባብን ምውናን እውን ምስ እዋናዊ ኣንፈታት ቴክኖሎጂ ንምስጓም ዝቐለለ ይገብሮ። ኣብ ከም ኣርቲፊሻል ኢንተለጀንስን ኢንተርነት ነገራትን ዝኣመሰሉ ኣንፈታት ክትሳተፍ ጽኑዕ ርድኢት የድልየካ። ኣገዳስነት ምንጪ፣ ምጽራይ ዳታሴትን ትንታነን ምፍላጥ ነዊሕ መንገዲ ይኸይድ። ብግልጺ ክዛረብ እንተኾይነ፡ ዳታ ምፍላጥ ኣገዳሲ እዩ ምኽንያቱ ብዙሕ ሓበሬታ ስለዘሎ። እቲ ዝተፈጥረ፣ ዝተቐድሐን ዝሃለኽን ጠቕላላ መጠን ገንዘብ ክኸይድ ምዃኑ ክኢላታት ይግምቱ ናብ 180 ዜታባይት ኣብ 2025 — ኣብ ውሽጢ ሓሙሽተ ዓመት ጥራይ ብ180% ወሰኽ። ንመዐቀኒታት ኣገዳሲ፡ ቅኑዕን ዘተኣማምንን ዝገብሮ እንታይ ምዃኑ ምፍላጥ ኣገዳሲ እዩ። ካብ 64.2 ዜታባይት ኣብ 2020 ብዛዕባ ዳታ እንታይ ክትርድኦ ኣለካ ቅድሚ ዳታ ምፍላጥካ፡ ክትርድኦም ዘለካ ውሑዳት መሰረታውያን ነገራት ኣለዉ። ከመይ ይሰርሕ ዳታሴት፣ ፊዚካዊ ሰነዳት፣ መፅናዕትታት፣ ዳታቤዛትን መዛግብትን ሓዊሱ ብዙሓት ዓይነታት ዳታ ኣለዉ። ኣብ ኣዝዩ መሰረታዊ ደረጅኡ፡ ኣብ ክልተ ይምቀል - ዓይነታዊ ወይ ብዝሒ። ቁጽሪ ይኹን መግለጺታት ትጥቀመሉ ትኹን፡ ብሓበሬታ ኢኻ ትሰርሕ ዘለኻ። ኣብ ሳይንስ ዳታ፡ ዳታ መብዛሕትኡ ግዜ ወይ ከም ዝተዋደደ ወይ ከም ዘይተዋደደ ይግለጽ። እቲ ቀዳማይ ኣብ ሰሌዳታት ስፕረድሺት ብጽፉፍ ይኣቱ፣ መብዛሕትኡ ግዜ ቁጽሪ፣ ዕለታት ወይ ቃላት ዝሓዘ እዩ። እዚ ዳሕረዋይ ዝያዳ ዕግርግር እዩ። ኣብ ማሕበራዊ ሚድያ ጽሑፋት፡ ድምጺ ክሊፕ፡ ኢመይል፡ ቪድዮ ወይ ሰነዳት ክኸውን ይኽእል። ናበይ ይኸይድ ብዙሕ ግዜ ዝኾነ ትርጉም ዘለዎ ውጽኢት ንምውጻእ ዳታ ክትእክብ ኣለካ። ቶናት ሓበሬታ ኣብ ኢንተርነት ክህሉ እንከሎ፡ ንዓኻ ዝጠቅም ናይ ቀረባ እዋን፡ ቅኑዕ ወይ ፍሉይ ክኸውን ኣይክእልን እዩ። ልሙዳት ምንጭታት ዳህሳስ፣ መዛግብቲ፣ መፅናዕትን ትንታነታትን እዮም። ቅድሚ ገለ ዓሰርተታት ዓመታት፡ ሓበሬታ መብዛሕትኡ ግዜ ኣካላዊ እዩ ነይሩ - ሰባት መዛግብቲ ኣብ ፋይሊንግ ካቢነታት፡ ሰነዳት ድማ ኣብ ቦርሳታት ይዕቅቡ። ሕጂ፡ ዳርጋ ኩሉ ብዲጂታል ኣብ ሃርድ ድራይቭ ይኽዘን ወይ ድማ ኣብ ደበና ንርሑቕ ምብጻሕ ይቕመጥ። እንታይ ይገብር ንሓደ ዳታሴት ብዙሕ ክትገብር ትኽእል ኢኻ፣ መስርሕ፣ ትንተናን ምውጻእ ርድኢትን ሓዊስካ። እዞም ናይ ኣጠቓቕማ ጉዳያት ምናልባት ኣስራሒኻ ሓበሬታ ዝእክበሉ ቀንዲ ምኽንያት ክኾኑ ይኽእሉ፣ ፋይናንሳዊ ወይ ትካል ክንክን ጥዕና እንተዘይኮይኖምን ብሕጊ ክእክቡ ዝግደዱን እንተዘይኮይኖም። ቅድሚ ብዳታ ዝኾነ ነገር ምግባርካ፡ ከተጽርዮ ኣለካ፡ እዚ ድማ ኣውትላይርስ ምውጋድ፡ ዝጎደሉ ዓውድታት ምምላእን ዝኾነ ብጌጋ ዝተጻሕፈ ኣሃዛት ምቕያርን የጠቓልል። ነዊሕ መስርሕ እዩ። ብመሰረት ሓደ መጽናዕቲ፡ ሳይንቲስት ዳታ ኣብ ምድላውን ጽሬትን ዝምልከት ምዃኑ’ዩ። 39% ግዜኦም የሕልፍዎ። ከመይ ጌርና ዳታ ንፈልጥ ንኸውን ንናይ ዳታ ትምህርትኻ ንምምሕያሽ ናበይ ክትከይድ ኣለካ? ካብ ኣስራሒኦም ናይ ዳታ ስልጠና ኮርሳት ከም ዝሃበ ይዛረቡ፣ ኣብ ስራሕ ብዙሕ ዕድላት ዘይክህሉ ይኽእል እዩ። ምስጋና ይግበኦ፡ ነቲ ቀንዲ ክእለት ንምምዕባል ኣቐዲሙ ዝተነጸረ ኮርሳት ኣየድልየካን እዩ። እቲ ዝበለጸ መንገዲ ክትመሃር ምልምማድ እዩ — ዋላ’ውን ተመኩሮ እንተዘይብልካ። ትሕቲ ፍርቂ ሰራሕተኛታት ጥራይ ንኽትለማመድ ኣብ ኢንተርነት ዳታሴት ምርካብ ኣብ ግምት ኣእቱ። እንታይ ክትጥቀም ከም ዘለካ እንተዘይፈሊጥካ፡ ኩነታት ኣየር ፈትኖ። ኩሉ ግዜ ናይ ቀረባን ቅኑዕን ትንበያታት ስለዘሎ ጽቡቕ ልምዲ ይገብር። ኣብ መጀመርታ ዕላማኻ ኣብ ቅድሜኻ ዘሎ ንምርዳእ ነቲ ጥረ ቁጽርታት ምግምጋም ክኸውን ይግባእ። ድሕሪኡ፡ ናብ ጽሬት፡ ምፍጻም ትንተናን ርድኢት ምውጻእን ክትሰጋገር ትኽእል። እንታይ ሕቶታት ክትሓትት ከም እትደሊ ኣስተውዕል። ካብ ቀዳመይቲ መዓልቲ ናብታ ናይ መወዳእታ መዓልቲ ዝመጽእ ለውጢ ትርጉም ዘለዎ ድዩ? ክንደይ ሚእታዊት መዓልታት ደበና እዩ ነይሩ? ነገራት ሓደ ስጉምቲ ንላዕሊ ክትወስዶም ድሌት እንተሃልዩካ፡ ክልተ ዳታሴት ብሓንሳብ ክትትንትን ፈትን። እቲ ሓደ ኣብ ኩነታት ኣየር፡ እቲ ካልኣይ ድማ ኣብ ገማግም ባሕሪ ዝኸዱ። እቲ ኣልትራቫዮሌት ኢንዴክስ እቲ ገማግም ባሕሪ ክሳብ ክንደይ ጽዑቕ ምዃኑ ይጸልዎ ድዩ? እቲ ኣብነት እቲ ካብ መጠን ንላዕሊ ቀሊል ክመስል ይኽእል እዩ፡ ትንተና ግን መብዛሕትኡ ግዜ ከምኡ እዩ። ብዛዕባ ምዕቃብ ሰራሕተኛታት፡ ወጻኢታት ንብረት ህንጻ፡ ምትላል ምምላስ ወይ ዕዳጋ ኣባይቲ ርድኢት ከተውጽእ ትፍትን ትኹን፡ ቀጥታዊ ሕቶታት ብምሕታትን ቁጽርታት ኣብ ቅኑዕ ቀመማት ብምስሓብን ቅዲታት ክትቃልዕ ትኽእል። ርኽበታትካ ምስ ኣፍረኻ ልምምድካ ኣይውዳእን እዩ። ኣብቲ እዋን እቲ ናብ ስእላዊ ምልክት ትኸይድ። ኣብ ምንባብ ግራፍን ሰሌዳን ዝሓሸ ንኽትከውን እቲ ዝበለጸ መገዲ ናትካ ምግባር እዩ። በዚ መንገዲ እዚ፡ መሰረታዊ ነገራት ክትለምድ ኢኻ፡ እዚ ድማ ካልእ ሰብ ሓበሬታ ምስ ዘቕርብ፡ ናይ ሓደ ስእላዊ ናይ ሓባር ባህርያት ብቕጽበት ከተለሊ የኽእለካ። ንነብስኻ ዳታ ክትፈልጥ ምግባር ናይ ዳታ ምጽሓፍን ምንባብን ክእለትካ ብሓደ ለይቲ ኣይተመሓይሾን ኢኻ። ይኹን እምበር፡ ዋላ እኳ ግዜ ዝወስድ ክኸውን ተኽእሎ እንተሃለወ፡ ግድን ግን ዝተሓላለኸ ክኸውን የብሉን። እቲ መስርሕ ዝያዳ ባህ ዘብል ንምግባር፡ ብዘገድሰካ ሓበሬታ ስራሕ። ኣብ ነፍሲ ወከፍ ኢንዱስትሪ ክትቃልዖም ዘለካ ቅዲታት፡ ኣንፈታትን ርድኢታትን ኣሎ፡ ኣብ ኢንተርነት ድማ ብነጻ ብዙሕ ሓበሬታ ኣሎ።
